Sosyologlar Prof. Dr. Şerif Mardin’in öncü çalışmalarını anlattı

Merkez-çevre yaklaşımı ve din-devlet-toplum bağlantılarına dair özgün tahlilleriyle akademik dünyaya taraf veren, Türkiye’deki sosyolojik çalışmaların öncü isimlerinden Prof. Dr. Şerif Mardin, vefatının 8. yılında anılıyor.

Analizleriyle, Türkiye’nin toplumsal yapısını anlamada müracaat kaynaklarından biri olan Mardin, akademik dünyadaki öncü rolünü sürdürüyor.

Türkiye’nin yetiştirdiği en kıymetli sosyologlardan Şerif Mardin, 1927’de İstanbul’da doğdu, Galatasaray Lisesinde başladığı ortaöğrenimini ABD’de tamamladı.

Stanford Üniversitesi Siyasal Bilimler Kısmı’ndan mezuniyetinin akabinde lisansüstü eğitimini Johns Hopkins Üniversitesi, doktorasını ise Stanford Üniversitesi Hoover Institute’de yapan Mardin, daha sonra Türk çağdaşlaşması problematiğini genişletecek detaylı makale çalışmaları yaptı.

Mardin, Ankara Üniversitesinde 13 yıl ders verdikten sonra Boğaziçi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesinin kurucu dekanlığı ve Sosyoloji Kısmı Başkanlığı misyonlarında bulundu.

Washington’da bulunan “American University”de İslam Araştırmaları Merkezi Başkanlığını da yürüten Mardin, daha sonra Sabancı Üniversitesinde “Tanzimat Devri Türk düşüncesi” hakkındaki çalışmalarını geliştirecek bir programa başkanlık etti.

“Emeritus Profesörlük” statüsünü 2011’de alan Mardin, ömrünün son günlerine kadar akademik çalışmalarını sürdürdü.

90 yıllık hayatına çok sayıda kitap, makale ve ödül sığdıran Prof. Dr. Mardin, 6 Eylül 2017’de vefat etti.

Sabahattin Zaim Üniversitesi Sosyoloji Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ergün Yıldırım, AA muhabirine, Mardin’in, son 100 yılı üzerine çalışmalarıyla Türkiye’nin dönüşümlerini manaya eforu içinde bulunan çok kıymetli bir sosyolog olduğunu söyledi.

Mardin’in çağdaşlaşma, merkez-çevre, din ve ideoloji alakası, matbuat kültürü, siyasi akımlar, fikir akımları üzere hususları bilimsel bir çerçevede ele aldığını ve objektif davrandığını kaydeden Yıldırım, “Çalışmaları Türkiye’yle hudutlu kalmış bir sosyolog değil. Bunu memleketler arası seviyeye taşımış bir sosyolog. Siyaset bilimi ve sosyoloji etkileşimine dayalı çalışmaları çok kıymetli. Türkiye’de dinle ilgili sosyoloji alanında birinci sefer objektif çalışmaların Şerif Mardin tarafından yapıldığı görüyoruz. Yeniden din sosyoloji alanında uygulamalı çalışmalar, İzmir Tütün Fabrikasındaki çalışanlarla ilgili yaptığı çalışma birinci çalışmalardan ve değerli.” diye konuştu.

Yıldırım, Mardin’in Türk çağdaşlaşmasıyla ilgili çok kıymetli çalışmaları olduğuna dikkati çekerek, şöyle devam etti:

“Şerif Mardin hem Türk çağdaşlaşmasıyla ilgili tarihi malumata sahip hem de Türk çağdaşlaşması sürecinde ortaya çıkan ‘Jön Türkler, İslamcılar, Garpçılar’ üzere fikir akımlarını kıymetlendirmiş. O periyotta değerli portreler olarak Namık Kemal ile Şinasi üzere isimlerin üzerinde durmuş. Bu çerçevede siyasi ve sosyolojik tahlillerde bulunmuş. Yalnızca bir tarihçinin yaptığı üzere aşikâr bir konjonktür içinde bunları araştırmaktan öte bunların Türk çağdaşlaşması içindeki pozisyonu, kıymeti ve değişmede ürettikleri yeni geliştirdikleri kavramlar üzerinde duruyor.”

Mardin’in Türk çağdaşlaşmasını çok farklı konseptte ele aldığının altını çizen Yıldırım, onun Türk çağdaşlaşmasını, yalnızca Batı’daki tesirle meydana gelen süreç olmaktan öte Türklerin kendi tarihî ve inanç birikimiyle etkileşimle de manaya gayreti içinde olduğunu anlattı.

Prof. Dr. Yıldırım, Mardin’in Türk çağdaşlaşmasını açıklamak için merkez-çevre yaklaşımını çok verimli formda kullandığına işaret ederek, “Bu yaklaşımı Avrupa’da Rokkan üzere bir siyaset bilimci ve yeniden ABD’de Edward Shils üzere bir sosyoloğun kullandığını görüyoruz lakin bunu Türk çağdaşlaşmasını açıklamak üzere kullanan ve bunu bilimsel, sosyolojik olarak kendi içinde dengeli bir biçimde ortaya koyan şahsiyet Şerif Mardin’dir. O nedenle bu Türkiye’de bilhassa 1980 sonrasında aslında çok büyük bir kabul gördü. Zira bu açıklama biçimi Türkiye’nin objektif gerçekliğiyle de uyuşuyordu.” değerlendirmesini yaptı.

Merkez-çevre açıklamasının 1990 ve 2000’lerde büyük ilgiye mazhar olduğunu lisana getiren Yıldırım, Türkiye’nin bu merkez-çevre diyalektiğini Osmanlı devrinden beri yaşadığını belirtti.

Yıldırım, Cumhuriyet ideolojisinin de bunu aşmaya çalıştığından bahsederek, “O nedenle Halk Konutları’nı kurdu, Halka Yanlışsız üzere mecmualar çıktı. Fakat tekrar de bunu tam aşamadık lakin gelinen noktada Türkiye’nin endüstrileşmesi, kentleşmesi matbuat kültürünün yaygınlaşması, günümüzde toplumsal medyanın bütün toplumsal alanlarda büyük bir tesire sahip olması, etrafla merkezi çok daha iç içe hale getirdi.” diye konuştu.

Şerif Mardin’in teorisine nazaran etrafın merkeze tesirli olmaya başladığını, Türk demokrasinin de buna yol verdiğini aktaran Yıldırım, “Çünkü demokrasiyle birlikte iştirak imkanı oluyor. Yeni siyasi aktörlerin, iş adamlarının aktörlüğünün yeni etraftan gelen bilim adamları, aydınlar, bunların tesirli olmaya başlaması Türkiye’nin de dönüşümüne yol açan değerli bir süreç. Hasebiyle Şerif Mardin’in bu sosyoloji teorisi Türkiye’yi açıklamada çok büyük bir tesire sahip oldu.” sözlerini kullandı.

Prof. Dr. Ergün Yıldırım, Mardin’in sosyologlara tesirini ise şöyle anlattı:

“Şerif Mardin, sosyoloji konusunda bizim daha esnek düşünmemize yol açtı. İdeolojik kalıplarımızı yıkarak daha bilimsel, daha objektif kendimize, tarihimize, toplumsal değişimimize ve Türk çağdaşlaşmasına bakmamızı sağladı. Bu bahiste aslında yeni jenerasyon sosyologlara öncülük etti. Bu açıdan da Türk sosyolojisi açısından çok kıymetli bir birikim olduğunu, bakış açısı olduğunu da belirtmek gerekiyor. Toplumsal medya çağında merkez-çevre bağı yeni bir boyut kazandı. Tabir yerindeyse bir ihtilal yaşandı. Bu siyasal manada bir ihtilal değil, gündelik hayatın dönüşümü açısından bir ihtilal. Artık erişilebilirlik her yerde yayıldı. Merkezle etraf birbiriyle çok etkileşime girdi. Çok farklı sınıflar, taşradan olan beşerler, büyük kentte olan beşerlerle, toplumsal medya üzerinde çok rahatlıkla etkileşime girebiliyor. Şerif Mardin’in Türkiye’nin 2000’li yıllara kadar yaşadığı dönüşümleri tartışan, tanımlayan, kavramlaştıran bir sosyolojisi var. Ancak sonuçta 2000’lerden sonra da sıfırdan yaratılmadı. Bunun bir art planı var. Türkiye’nin çağdaşlaşmasını bugüne yansımaları var. O nedenle Şerif Mardin’i Türk toplumunu tanımak için, sosyolojisini anlamak için hala okunması gereken değerli isimlerden birisi.”

“Bazı teorilerin farkına varılmasını sağlayan kıymetli bir figür”

İstanbul Medeniyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Kısmı Lideri Prof. Dr. Mahmut Hakkı Akın ise Şerif Mardin’in Türk sosyolojisi için çok kıymetli bir isim olduğunu anlattı.

Mardin’in kendi tarihî gerçekliğinin içerisinden Türk toplumunu anlamayla ilgili çalışmalarda bulunduğunu lisana getiren Akın, Mardin’in Amerika’da eğitim almasından dolayı orada çeşitlenen sosyolojik teorilerden faydalandığını belirtti.

Prof. Dr. Akın, “Yani birebir onları uygulamıştır diyemeyiz lakin özgün bir sosyoloji ortaya koyma noktasında Şerif Mardin’in katkıları olmuştur. Türkiye’nin bilhassa son 200 yıllık değişim sürecinde ki vakit içerisinde onun da kendini tekrar yorumladığını görüyoruz, Türk sosyolojisinde yeni tartışmaları açan, bazen yeni üslup getiren ya da kimi teorilerin farkına varılmasını sağlayan değerli bir figürdür.” dedi.

Mardin’in merkez-çevre kavramlarının çok tartışıldığına dikkati çeken Akın, “Şerif Mardin’in açıklaması bilhassa Türk toplumunun değişimini tahlil etmede, biraz da onun kendi içerisindeki ayrışmasına yani bürokratik bir merkezileşme ve onun etrafında kalan yeniden o bürokratik merkezileşmenin ürettiği iktidarın muhatabı olan, değiştirilmeye çalışılan toplumun büyük kesitini tahlil etme biçimi özgün bir şeydi. Aslında Edward Shills’ten alınan Amerikan işlevselciliği de sosyolojide var olan bir şeydir lakin Türkiye’ye mahsus bir yorumdur.” diye konuştu.

Prof. Dr. Akın, “1950’li ve 60’lı yıllarda Türkiye’de Mardin’in yaptığı tahlillerin merkez ve etraf o devrin örgütlenmiş toplumunu izah etme açısından epeyce yeterli bir model olduğunu” vurgulayarak, şu tabirleri kullandı:

“Fakat vakit içerisinde Türkiye’de merkezle etraf ortasındaki münasebet ve sirkülasyonun çokça değiştiğini görüyoruz. Merkez elbette ki kendi direnç noktalarını üretse bile çok partili hayat prestijiyle ve Türkiye’nin yaşadığı tarihi sosyolojik değişim hasebiyle, 80’den sonra da devam eden, bu yalnızca Türkiye içi değil, memleketler arası değişmelerle birlikte Türkiye’de tahminen merkezler ve çevrelerin birbirine fazlaca geçiş, fazlaca çeşitlenmenin olduğu bir durumdan bahsetmemiz mümkün. O nedenle ‘Hocanın birinci kavramsallaştırdığı formuyla merkez-çevre yaklaşımı bugün bu toplumu izah eder.’ demek bence biraz çok tez olur.”

Mardin’in “mahalle baskısı” kavramının “baskı” kavramı münasebetiyle medyada yansıtıldığı biçimiyle çok derinlemesine düşünülmeden eleştirildiğini aktaran Akın, “Ben diyelim ki bugün bir üniversitede, kürsüde bir kısımda çalışıyorsam bunun da kendi içerisinde, aşikâr normları, bedelleri ve kendisine ilişkin bir kültürü olduğu için ben de üzerimde bir baskı hissederim. O nedenle baskının kendisi aslında sosyolojik manada olumsuzlanan bir kavram değildir. Yani bunu gündelik hayattaki üzere kullanmamak lazım.” değerlendirmesini yaptı.

Şerif Mardin’in kendi devrinde toplumsal bilim anlayışına uygun bir biçimde eserler sunduğunu lisana getiren Akın, bunları Türk sosyoloji tarihi, siyaset bilimi, başka toplumsal bilimler ve tarih disiplini açısından da klasikler üzere kabul edileceğini söyledi.

“Onun perspektifi ya da o periyotta kullandığı teorik yaklaşımlar ve kavramsallaştırmalar kıymetli olduğu üzere bugün yeni metot ve tekniklerle hala çalışılması gereken pek çok bahis var. “ifadelerini kullanan Akın, bu manada da Şerif Mardin’in kılavuzluğuna işaret etti.

Prof. Dr. Mahmut Hakkı Akın, bu kılavuzluğun yalnızca bir tekrar olmaması gerektiğinin altını çizerek, “Yeni Şerif Mardinlerin çıkabilmesi için daha önceki birikime dayanan lakin onu da kritik edebilen insanların olması gerekiyor.” dedi.

“Bir entelektüelin kendi toplumuna borcu nedir derseniz, tam da işte budur”

Şerif Mardin’in açtığı yolun çok kıymetli olduğunu vurgulayan Akın, şunları kaydetti:

“Bir akademisyen, entelektüel, ilim adamı olarak kendimizi yetiştirme yolunda ben direkt tanışmadım lakin kitapları ve yaptığı programlar hasebiyle gerçekten önümüzü açmıştır, ufkumuzu açmıştır. Bu manada misyonunu yapmış biri olarak kabul ediyorum. O nedenle de ‘Bir akademisyenin, bir entelektüelin kendi toplumuna borcu nedir?’ derseniz tam da işte budur. Yani hocalık yapmak, insan yetiştirmek, eserler vermek… Bu yapıtlara baktığımız vakit da propagandist bir formda değil tam aksine bir ilim adamının entelektüel ufkunu ve sıkıntılarını yansıtan istikametleri olduğunu görüyoruz. Bu manada örnekliği münasebetiyle kendisini rahmetle anıyorum.”

About The Author

admin

See author's posts